با وجود فشارهای اقتصادی ناگزیریم که مداوم کار کنیم. ثمره این فشارهای کاری فرسودگی شغلی است. همه افراد شاغل در مقطعی از زمان احساس خستگی میکنند، اما اگر این احساس بعد از استراحت ادامه‌دار باشد به‌اصطلاح در دام فرسودگی شغلی افتاده‌اند. در این وضعیت فرد احساس بی‌ارزشی، ناتوانی و پوچی می‌کند و عملکرد کاری‌اش مختل میشود.
عوامل مختلفی مانند ویژگی‌های شخصیتی، محیط کار و تجربه‌های کاری گذشته احتمال بروز فرسودگی شغلی را افزایش می‌دهند. شناخت علائم و به کار بردن راهکارهای مناسب مثل ایجاد تعادل بین کار و زندگی، اولویت‌بندی استراحت و خواب کافی، ورزش منظم، استفاده از تکنیک‌های کاهش استرس، دریافت حمایت از همکاران یا مشاوران و در نهایت تغییر شرایط کاری می‌توانند به پیشگیری و مدیریت آن کمک کنند. اگر در محیط کاری دچار بی‌انگیزگی شده‌اید این مقاله از کلینیک حس را از دست ندهید تا با نشانه‌های فرسودگی شغلی و راه‌های درمانی و پیشگیری آشنا شوید.
فرسودگی شغلی چیست؟
شمع را دیده‌اید؟ آن‌قدر بی‌وقفه می‌سوزد تا دیگر نوری برای تابیدن نداشته باشد. فرسودگی شغلی هم همین‌طور است. انگار هر روز تکه‌ای از جانت را در شعله‌های استرس و فشار کاری آب می‌کنی، تا جایی که دیگر چیزی جز دود خستگی و خاکستر بی‌انگیزگی از تو باقی نمی‌ماند.
در فرسودگی، جسمی خسته دارید و از کار دل‌زده می‌شوید. شوقی برای انجام وظایفتان ندارید و احساس می‌کنید در یک مسابقه بی‌پایان افتاده‌اید که با وجود تلاش فراوان باز هم بازنده هستید. مثل درختی که روزی سرسبز بوده است اما حالا برگ‌هایش یکی‌یکی می‌ریزند، فرسودگی شغلی هم شما را آرام‌آرام از درون تهی می‌کند.
به نقل از سایت has-sante.fr: «کریستینا ماسلاچ یکی از پیش‌گامان روان‌شناسی، سندرم فرسودگی شغلی «burnout» را به‌عنوان فرایندی تدریجی توصیف می‌کند که طی آن، ارتباط ذهنی فرد با کار دچار فرسایش میشود. او این وضعیت را در سه بعد اصلی فرسودگی عاطفی، بدبینی نسبت به کار یا بیگانگی و کاهش احساس موفقیت شخصی در کار دسته‌بندی کرده است.»
این مدل سندروم در دسته اختلالات قرار نمی‌گیرد اما اگر ادامه‌دار باشد، قطعا به اختلال افسردگی تبدیل میشود. پس از بیماری‌های اسکلتی عضلانی، رنج روانی ناشی از کار، دومین گروه از بیماری‌های مرتبط با کار در بین جمعیت شاغل فرانسه به شمار می‌رود.
انواع فرسودگی شغلی چیست؟
از یک‌سو فشار مداوم و حجم کاری طاقت‌فرسا، فرد را به‌تدریج فرسوده می‌کند و توان و تاب آوری روانی او را کاهش می‌دهد. از سوی دیگر فقدان چالش و فرصتهای رشد، فرد را به ورطه بی‌تفاوتی و رکود می‌کشاند و انگیزه‌های او را خاموش می‌کند. در نهایت احساس درماندگی و ناتوانی در کنترل شرایط، فرد را به این باور می‌رساند که تلاش‌هایش بی‌ثمر است و این احساس، او را در گرداب ناامیدی غرق می‌کند. به‌طورکلی انواع فرسودگی شغلی عبارت‌اند از:
- فرسودگی ناشی از فشار مداوم
- فرسودگی ناشی از یکنواختی و بی‌هدفی
- فرسودگی ناشی از احساس ناتوانی
نشانه‌های فرسودگی شغلی چیست؟
در جدول زیر به بررسی نشانه‌های بالینی کارزدگی می‌پردازیم:
| دسته‌بندی علائم | نشانه‌ها |
| عاطفی و هیجانی | اضطراب، تنش‌های عضلانی، خلق افسرده، احساس ناامیدی، بی‌انگیزگی، کاهش علاقه به کار، تحریک‌پذیری، حساسیت بیش از حد، بدبینی نسبت به آینده، کاهش عزت‌نفس، بی‌ارزشی، تنها بودن |
| شناختی | اختلال در حافظه، کاهش تمرکز و دقت، مشکلات در تصمیم‌گیری، افت عملکردهای اجرایی، احساس ناتوانی در حل مشکلات |
| بین‌فردی | انزوا، کناره‌گیری از همکاران و محیط اجتماعی، کاهش همدلی، احساس دشمنی و بی‌اعتمادی نسبت به دیگران، رفتارهای پرخاشگرانه یا منفعلانه |
| انگیزشی یا نگرشی | کاهش درگیری با کار، افت انگیزه، تضعیف ارزش‌های مرتبط با شغل، تردید درباره توانایی‌ها، احساس بیهودگی و عدم موفقیت شغلی |
| جسمی | سردرد، بدن‌دردهای مزمن، خستگی شدید، مشکلات خواب، تغییرات غیرطبیعی وزن، ضعف عمومی، سرگیجه، مشکلات گوارشی، افزایش بیماری‌های جسمی، ضعف سیستم ایمنی |
| رفتاری | کاهش عملکرد شغلی، وقت‌کشی، غیبت‌های مکرر، تاخیر در انجام وظایف، روی آوردن به مصرف الکل، داروهای آرام‌بخش، پرخوری یا کم‌خوری، رفتارهای پرخطر |
البته روان‌شناسان برای تشخیص دقیق‌تر سایر مشکلات روانی مثل اختلال سازگاری، اضطراب، افسردگی یا استرس پس از سانحه را هم بررسی میکنند. همچنین در این شرایط باید افکار خودکشی ارزیابی شود. بررسی احتمال بیماری‌های جسمی که می‌توانند باعث بروز چنین علائمی شوند هم مهم هستند. در نهایت برای درک بهتر شرایط شما به همراهی گروه تخصصی، شامل روانشناس، روانپزشک و پزشک طب کار نیاز دارید. (مقاله مرتبط: تفاوت روانشناس و روانپزشک)
چه عواملی باعث فرسودگی یا دل‌زدگی شغلی می‌شوند؟
در ادامه به برخی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار و زمینه‌ساز فرسودگی ناشی از کار اشاره می‌کنیم:
۱- عدم تعادل کار و زندگی شخصی
زمانی که فرد نتواند مرزهای مشخصی بین کار و زندگی شخصی‌اش تعیین کند، دچار استرس و فشار زیادی میشود. نتیجه این بار منفی فرسودگی شغلی است. مثلا فردی که ساعات طولانی در محل کار می‌ماند و زمان کمی برای استراحت یا وقت گذراندن با خانواده و دوستان دارد، کم‌کم احساس خستگی و فرسودگی می‌کند.
۲- یکنواختی و تکرار کار
انجام کارهای تکراری و فاقد چالش می‌تواند باعث کاهش انگیزه و احساس بی‌معنایی در شغل شود. مثل حسابداری که هر روز فقط وظیفه ثبت و پردازش فاکتورها را انجام می‌دهد، یا کارگر خط تولیدی که وظایف روزمره و تکراری در همان مرحله خاص از تولید را طی می‌کند.
۳- عدم رضایت شغلی
زمانی که فرد از شغل خود راضی نباشد و احساس کند که ارزش‌ها و اهدافش در سازمان تحقق نمی‌یابد، احتمال فرسودگی شغلی افزایش می‌یابد. مثل معلمی که اهداف آموزشی‌اش با سیاست‌ها و ارزش‌های مدرسه هم‌خوانی ندارد.
۴- مشاغل با فشارهای عاطفی زیاد
مشاغلی مانند پزشکی، پرستاری، مامایی، اورژانس، آتش‌نشانی و پلیس که با جان و سلامتی انسان‌ها در ارتباط هستند فشار روانی بالایی دارند. این افراد با مسئولیت‌های سنگین و شرایط بحرانی روبه‌رو هستند که به‌مرور زمان بار روانی منفی فراوانی به فرد وارد میکنند.
۵- شرایط کاری سخت و دشوار
کار در محیط‌هایی با فشار زیاد، تنش‌های فیزیکی یا روانی و کمبود منابع می‌تواند باعث فرسودگی شغلی شود. مثلا کار در کارخانه‌ها با شرایط کاری سخت و خسته‌کننده، مشاغل تولیدی که نیاز به کار طولانی‌مدت با تجهیزات سنگین دارند یا کار در محیط‌های بیمارستانی با کمبود پرسنل و فشار بالا در ساعات کاری به احساس خستگی مزمن، کاهش کارایی و فرسودگی شغلی ختم می‌شوند.
۶- مشاغل با نیاز به دقت و توجه بالا
مشاغلی مثل مراقبت‌های بهداشتی یا امور مالی که نیاز به دقت فراوان دارند استرس و خستگی ایجاد میکنند. مثلا حسابداران باید اطلاعات مالی دقیق را در مدت زمان محدود پردازش کنند و هرگونه اشتباه برای آن‌ها عواقب جدی دارد؛ بنابراین روح و جسم آن‌ها مستعد خستگی و دل‌زدگی می‌شوند.
۷- کارهای در تعامل مستقیم با مشتریان یا ارباب‌رجوع
افرادی مانند معلمان، مشاوران یا مددکاران اجتماعی که در تماس مداوم با افراد دیگر هستند تحت تاثیر فشارهای رفتاری و عاطفی قرار می‌گیرند. مثلا روان‌شناسان با زخم‌های روانی افراد مواجه می‌شوند و التیام‌بخش روح انسان‌ها هستند. روزانه همدلانه به صحبت‌های مراجعه‌کنندگان گوش می‌دهند. برای همین بزرگان روان‌شناسی می‌گویند هر مشاور باید زیر نظر مشاوری کاربلد باشد. (مقاله مرتبط: روان درمانی فردی)
۸- ویژگی‌های شخصیتی
افرادی که کمال‌گرا، رقابت‌جو و حساس هستند، بیشتر درگیر فرسودگی شغلی می‌شوند. این افراد به دلیل تلاش برای انجام همه چیز به بهترین نحو و عدم تمایل به دریافت کمک از دیگران، فشار زیادی را تجربه میکنند.
فرسودگی شغلی چه مراحلی دارد؟
به نقل از سایت cliniclesalpes: «فرسودگی شغلی اولین‌بار توسط هربرت فریودنبرگر در سال ۱۹۷۴ به وجود آمد و بعدها با همکاری گیل نورث مدل ۱۲ مرحله‌ای آن نگارش شد. کریستینا ماسلاچ در ۱۹۸۱ فهرست ارزیابی فرسودگی شغلی خود را ایجاد کرد که باعث درک بهتر این پدیده شد.»
این ۱۲ مرحله که افراد دچار فرسودگی شغلی تجربه میکنند عبارت‌اند از:
- آرزو و تمایل بیش از حد به موفقیت: فرد به‌طور مداوم از خود انتظار دستاوردهای بزرگ دارد، حتی اگر این موفقیت‌ها غیرواقعی یا دور از دسترس باشند.
- کار سخت‌تر: مثلا فرد ساعت‌های طولانی‌تری بدون استراحت یا تعطیلات کار می‌کند یا کسی که مسئولیت‌های زیادی را می‌پذیرد و به دلیل فشار زیاد از زمان خود برای استراحت و تفریح صرف‌نظر می‌کند.
- نادیده گرفتن نیازهای شخصی: فرد برای برآورده کردن انتظارات شغلی یا تلاش برای دستیابی به اهداف کاری به نیازهای اساسی خود مانند خواب، تغذیه، ورزش یا وقت‌گذرانی با خانواده و دوستان توجه نمی‌کند.
- اجتناب از برخورد با مشکلات: فرد به‌جای مواجهه با مشکلاتی که در محیط کار به وجود می‌آید از آن‌ها فرار می‌کند. به قول مادربزرگ‌ها مشکلات را زیر قالی می‌زند.
- تغییر ارزش‌ها: مثلا فرد به‌جای توجه به روابط خانوادگی یا بهبود سلامت خود فقط بر موفقیت در کار و افزایش بهرهوری تمرکز می‌کند و ارزش‌های انسانی و اجتماعی خود را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
- انکار مشکلات: فرد ناخودآگاه تلاش می‌کند تا واقعیتی مثل دل‌زدگی شغلی را به روی خودش نمی‌آورد و این‌گونه احساس می‌کند کنترل بیشتری بر وضعیت خود دارد.
- کناره‌گیری: فرد از شرکت در جلسات گروهی، تعامل با همکاران یا وقت‌گذرانی با خانواده و دوستان خودداری می‌کند. این کناره‌گیری به دلیل احساس خستگی، ناتوانی در برقراری ارتباط موثر یا ترس از قضاوت شدن است.
- نگرانی دیگران: خانواده و دوستان متوجه تغییرات شخصیتی در فرد می‌شوند.
- بی‌احساسی: فرد به‌جای احساس رضایت یا ارتباط عاطفی با همکاران و مشتریان، صرفاً برای انجام وظایف خود بی‌روح و بی‌عاطفه عمل می‌کند.
- احساس پوچی: فرد هیچ‌گونه انگیزه یا اشتیاقی برای ادامه ندارد.
- افسردگی: فرد از لحاظ عاطفی، ذهنی و جسمی خسته میشود.
- مرحله نهایی فرسودگی شغلی: فرد در خطر از دست دادن سلامت جسمی و روانی کامل است. به توجه پزشکی فوری نیاز دارد و بسیاری از افراد بعد از گذراندن مرخصی طولانی‌مدت بهبود می‌یابند.
روش‌های مقابله با فرسودگی شغلی
روش‌های درمانی و خودیاری برای فرسودگی شغلی عبارت‌اند از:
- اولویت‌های کاری را مشخص کنید.
- به ارزش کارتان فکر کنید.
- از همکاران و مدیران کمک بگیرید.
- مهارت‌های مدیریت استرس را بیاموزید.
- فعالیت بدنی سبک داشته باشید.
- خواب کافی داشته باشید.
- تمرینات ذهن‌آگاهی (یوگا، مدیتیشن) انجام دهید.
- مرخصی بگیرید.
- مهارت‌های جدید یاد بگیرید.
- نه گفتن را بیاموزید.
- با مشاور یا روانشناس صحبت کنید. (برای دریافت تایم مشاوره از معتبرترین و بهترین روانشاسان کلینیک حس، فرم زیر را پر کنید)
- مرزهای واضح میان کار و زندگی شخصی تعیین کنید.
- استراحت‌های کوتاه و مکرر در طول روز داشته باشید.
فرسودگی شغلی در میان مهاجران
یکی دیگر از اقشاری که با فرسودگی و دل‌زدگی شغلی مواجه می‌شوند، مهاجران هستند. این افراد بیشتر تحت تاثیر عواملی مانند شوک فرهنگی مهاجرت، اجتماعی و اقتصادی قرار می‌گیرند. تطابق با فرهنگ جدید، تبعیض نژادی، و مشکلات اقتصادی از عوامل اصلی بروز این مشکل برای مهاجران هستند. در این میان دریافت خدمات مشاوره از روان‌شناسی هم‌زبان و هم فرهنگ به تسریع فرایند درمان کمک فراوانی می‌کند. (مقاله مرتبط: مراقبت از سلامت روان پس از مهاجرت)
کلام پایانی
فرسودگی شغلی نتیجه فشارهای مداوم و استرس‌های بی‌پایان است که باعث تخلیه عاطفی و کاهش انرژی فرد میشود. برای مقابله با این وضعیت، پذیرش مشکل و به کار بردن روش‌هایی مانند مشاوره، حمایت از اطرافیان و مراقبت از خود کاربردی است. با مدیریت درست و پیشگیری می‌توانید تأثیرات منفی فرسودگی شغلی را کاهش دهید و وضعیت روحی و جسمیتان را بهبود بخشید.
فرقی ندارد در ایران زندگی می‌کنید یا از خارج مرزها به خدمات مشاوره نیاز دارید. ما در کلینیک حس مرزها را از میان برداشته‌ایم و با تیمی حرفه‌ای، به‌صورت آنلاین در کنارتان هستیم. اگر در کار و حرفه‌تان خسته و بی‌انگیزه شده‌اید همین حالا با پرکردن فرم نوبت‌دهی اولین گام را برای بازگشت به روزهای پرشور و اشتیاق بردارید.
سوالات متداول
- تفاوت عدم رضایت شغلی با فرسودگی شغلی چیست؟
عدم رضایت شغلی به نارضایتی از شغل و وظایف کاری اشاره دارد اما فرسودگی شغلی شامل خستگی عاطفی و کاهش عملکرد ناشی از فشار و استرس مداوم است. - افسردگی با فرسودگی شغلی چه تفاوتی دارد؟
افسردگی اختلال روانی است که بر خلقوخو و عملکرد کلی فرد تاثیر میگذارد اما فرسودگی شغلی بیشتر ریشه در استرس و فشار شغلی دارد و محدود به محیط کار است. - تاثیر فرسودگی شغلی بر فرد و کسبوکارها چیست؟
فرسودگی شغلی بر کاهش سلامت عمومی، انگیزه و بهرهوری کارکنان، روابط اجتماعی، کیفیت خدمات و هزینههای درمانی سازمانها تاثیر منفی میگذارد. همچنین باعث افزایش نرخ ترک کار و کاهش تعهد کارکنان به سازمان میشود. - مدیران کسبوکار برای جلوگیری از فرسودگی شغلی کارکنان چه کارهایی انجام دهند؟
مدیران با ایجاد محیط کاری حمایتگر، ارتقا تعادل کار و زندگی و ارائه فرصتهای رشد و پشتیبانی روانی از فرسودگی شغلی کارکنان جلوگیری میکنند.