طرحوارهها به ما کمک میکنند تا حجم عظیمی از اطلاعاتی که هر روز با آن مواجه می‌شویم را سازماندهی و به‌صورت معناداری درک کنیم. این چارچوب‌های ذهنی از کودکی شکل میگیرند و بر اساس تجربیاتمان به‌مرور زمان تغییر میکنند. طرحوارهها همراهمان هستند تا با دنیای اطرافمان تعامل کنیم. اما گاهی اوقات، این چارچوب‌های ذهنی میتوانند باعث ایجاد تعصبات و باورهای نادرست شوند.
درک این‌که طرحواره چیست برای روان‌شناسان، معلمان و همه کسانی که به دنبال درک بهتر خود و دیگران هستند، بسیار مهم است. با شناخت طرحوارههای خود، می‌توانیم به نقاط قوت و ضعف خود پی ببریم و در صورت نیاز، آن‌ها را تغییر دهیم. همچنین، با درک طرحوارههای دیگران، می‌توانیم ارتباط بهتری با آن‌ها برقرار کنیم و به آن‌ها کمک کنیم تا دیدگاه‌های جدیدی را تجربه کنند. تا انتها همراه این مقاله از کلینیک حس باشید تا با انواع طرحواره آشنا شوید.
| طرحواره در یک نگاه | |
| مزایا | سازگاری با محیط، هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی، درک جایگاه اجتماعی، حل مسائل پیچیده |
| معایب | تحریف شناختی، محدودیت و بدبینی، روابط اجتماعی ناخوشایند، محرومیت از روابط صمیمانه |
تاریخچه طرحوارهها
مفهوم طرحواره ریشه در فلسفه باستان و اندیشه‌های فیلسوفانی همچون افلاطون، ارسطو و کانت دارد. اما ورود آن به روانشناسی به فردریک بارتلت نسبت داده می‌شود که این مفهوم را به‌عنوان ساختارهای ذهنی انتزاعی برای درک جهان معرفی کرد. ژان پیاژه، نظریه‌پرداز رشد شناختی، این مفهوم را بسط داد و آن را به‌عنوان ساختارهای ذهنی پویا توصیف کرد که با تجربیات جدید سازگار می‌شود. در سال‌های اخیر جفری یانگ با توسعه طرحواره‌درمانی، کاربرد بالینی این مفهوم را در درمان اختلالات شخصیتی و مشکلات مزمن روانی گسترش داده است.
طرحواره چیست؟
اما طرحواره چیست؟ طرحوارهها مدل‌های ذهنی هستند که در حافظه بلندمدت وجود دارند. مغز از این مدل‌ها برای سازماندهی اطلاعات درباره‌ی جهان استفاده می‌کند. طرحوارهها اساساً از خاطرات و تجربیات منحصربه‌فرد ما ساخته می‌شوند. بااین‌حال چارچوب‌های ذهنی میتوانند باعث شوند اطلاعات مهمی را نادیده بگیریم و به جای آن فقط بر روی چیزهایی تمرکز کنیم که باورها و ایده‌های از پیش موجود ما را تأیید میکنند. طرحوارهها میتوانند به ایجاد کلیشه‌ها کمک کنند و یادگیری اطلاعات جدیدی که با ایده‌های از پیش شکل‌گرفته ما درباره جهان مطابقت ندارند را دشوار کنند. در ادامه به شما می‌گوییم که دلیل به وجود آمدن طرحواره چیست.
مثال‌هایی از طرحوارهها در روانشناسی
برای درک بهتر این‌که طرحواره چیست، بیایید به مثالی ساده از کودک خردسال بپردازیم. وقتی کودک برای اولین‌بار با اسب روبه‌رو می‌شود، ذهنش طرحواره یا قالب ذهنی از اسب به شکل «حیوانی بزرگ، پشمالو، چهارپا و دارای دم» ایجاد می‌کند. حالا تصور کنید همین کودک با گاو مواجه شود؛ ممکن است ابتدا گاو را هم اسب بنامد، چون ویژگیهای ظاهری مشترکی با طرحواره اسب در ذهنش دارد. اما با اصلاحات و تجربیات جدید، کودک طرحواره اسب را دقیق‌تر می‌کند و طرحواره جدید برای گاو ایجاد می‌کند.
این مثال نشان می‌دهد که طرحوارهها چطور از طریق تجربیات جدید شکل میگیرند، اصلاح می‌شوند و به ما کمک میکنند تا دنیای اطرافمان را درک کنیم. همین‌طور اگر کودکی با اسب مینیاتوری روبه‌رو شود، ممکن است ابتدا آن را سگ بنامد، اما با توضیح والدین، طرحواره اسب خود را اصلاح می‌کند و می‌آموزد که اسب‌ها میتوانند اندازه‌های مختلفی داشته باشند. این مثال نشان می‌دهد که طرحوارهها چقدر پویا و قابلتغییر هستند و چطور به ما کمک میکنند تا اطلاعات جدید را با دانش قبلی‌مان یکپارچه کنیم.
منشأ به وجود آمدن طرحواره چیست؟
طرحوارهها همانند نقشه‌های ذهنی در دوران کودکی بر اساس تعاملات فرد با محیط اطرافش شکل میگیرند. این نقشه‌ها که اغلب تحت تأثیر شرایط خانوادگی و ویژگیهای شخصیتی کودک قرار میگیرند، در طول زندگی فرد را همراهی میکنند و بر نحوه تفکر، احساس و رفتار او تأثیر می‌گذارند. به‌طورکلی چهار عامل اصلی در شکل‌گیری طرحوارهها نقش دارند:
- زمانی که نیازهای اساسی مانند امنیت و حمایت تأمین نشود.
- در معرض آسیب یا قربانی شدن قرار بگیرد.
- پرورشی افراطی که مانع از رشد استقلال می‌شود.
- ویژگیهای شخصیتی ذاتی کودک که نحوه تعامل او با محیط را شکل می‌دهد.
انواع طرحواره چیست؟
درحالی‌که پیاژه تاکید داشت که در مبحث رشد نقش طرحواره چیست، این ساختارهای ذهنی در طول زندگی ما به تکامل خود ادامه می‌دهند. طرحوارهها به ما کمک میکنند تا اشیای بی‌جان را بشناسیم و درک کنیم. همچنین برای درک افراد، مکان‌ها، رویدادها و روابط هم استفاده می‌شوند. اما ۴ دسته اصلی طرحواره چیست؟
- طرحوارههای اشیای
- طرحوارههای افراد
- طرحوارههای مکان
- طرحوارههای رویداد
پیاژه به بررسی کلی طرحوارهها پرداخته است اما یانگ با تمرکز بر طرحواره‌هایی که مشکلات روانی ایجاد میکنند به ما می‌گوید که طرحواره چیست و ۱۸ نوع طرحواره مخرب را مطرح می‌کند. این طرحوارهها ریشه در تجربیات اولیه زندگی دارند و میتوانند بر تمامی جنبه‌های زندگی فرد از جمله روابط، شغل و سلامت روان تأثیر منفی بگذارند. اما این ۱۸ نوع طرحواره چیست؟
۱- طرحواره رهاشدگی
این افراد به اطرافیانشان اعتماد ندارند و تصور میکنند که هر لحظه ممکن است آن‌ها را ترک کنند یا از دست بدهند. همچنین اغلب احساس تنهایی و بی‌کسی میکنند و از برقراری روابط نزدیک و صمیمی می‌هراسند. مثلاً فردی که در این تله گرفتار است، هر بار که همسرش می‌خواهد برای سفر کاری برود، احساس اضطراب شدیدی می‌کند و فکر این‌که همسرش دیگر برنمی‌گردد، آزارش می‌دهد.
۲- طرحواره بی‌اعتمادی و سوءاستفاده
این افراد دائماً منتظر هستند تا دیگران به آن‌ها آسیب بزنند و از آن‌ها سوءاستفاده کنند. مثلاً فردی که در کودکی مورد آزار و اذیت قرار گرفته باشد، همیشه خیال می‌کند که دیگران هم به او آسیب می‌رسانند و در روابط خود همیشه محتاط و بدبین است. این باور غلط باعث می‌شود که فرد در روابط خود دچار مشکل شود و از لذت بردن از زندگی محروم گردد.
۳- طرحواره محرومیت هیجانی
این افراد اغلب احساس میکنند که موردتوجه قرار نگرفته‌اند و به همین دلیل نمی‌توانند به‌راحتی به دیگران توجه و همدلی نشان دهند. برای مثال فردی که در کودکی به اندازه کافی محبت ندیده است، در بزرگسالی مشکلاتی در برقراری ارتباط صمیمانه با دیگران دارد و به‌جای همدلی، بیشتر به دنبال جلب توجه است.
۴- طرحواره بزرگ‌منشی
افراد با طرحواره بزرگ‌منشی، خود را برتر از دیگران می‌دانند و اعتقاد دارند لایق بهترین‌ها هستند، بدون توجه به هزینه‌هایی که این خواسته‌ها برای دیگران دارد. مثلاً ممکن است فردی با این طرحواره انتظار داشته باشد که دیگران همیشه در دسترس باشند و نیازهای او را برآورده کنند، بدون این‌که خودش تلاشی برای برقراری رابطه متقابل انجام دهد.
۵- طرحواره ایثار
این افراد نیازهای دیگران را بر نیازهای خود ترجیح می‌دهند و در صورت توجه به خود احساس گناه شدیدی میکنند. برای مثال فردی که در این تله گرفتار است، امکان دارد به‌جای این‌که به تعطیلات برود، ترجیح دهد به نیازهای مالی اطرافیانش برسد و دائماً در دسترس اطرافیان باشد.
۶- طرحواره شکست
اما حس و حال افراد درگیر این مدل طرحواره چیست؟ این افراد همواره احساس ناکامی و بی‌کفایتی میکنند. آن‌ها اعتقاد دارند که در هر کاری شکست می‌خورند و نسبت به دیگران ضعیف‌تر هستند. مثلاً دانش‌آموزی که در تله شکست قرار دارد وجود تلاش زیاد، همیشه احساس می‌کند که به‌اندازه هم‌کلاسی‌هایش خوب نیست و در آزمون‌ها موفق نخواهد شد.
۷- طرحواره نقص و شرم
این افراد خود را بی‌ارزش و ناکام می‌بینند و به همین دلیل از ارتباطات اجتماعی پرهیز میکنند. احساس شرم دائمی، همراه همیشگی آن‌ها است. برای مثال فردی که این تله را دارد از شرکت در مهمانی‌ها خودداری می‌کند، زیرا معتقد است که دیگران او را مسخره میکنند یا به او توجهی ندارند.
۸- طرحواره انزوای اجتماعی
این افراد به دلیل ترس از قضاوت و متفاوت‌بودن، از تعاملات اجتماعی دوری میکنند. مثلاً ممکن است از شرکت در مهمانی‌ها خودداری کنند یا در محیط کار کم‌حرف باشند. این افراد اغلب احساس تنهایی و بیگانگی عمیقی دارند.
۹- طرحواره اطاعت
این افراد اغلب برای اجتناب از تنبیه و حفظ رابطه با دیگران، نیازها و احساسات خود را نادیده میگیرند و به خواسته‌های دیگران اولویت می‌دهند. فردی را تصور کنید که در کودکی دائماً به او گفته شده است که بیان نظرات یا مخالفت کردن با دیگران بی‌احترامی محسوب می‌شود. این فرد احتمالاً در بزرگسالی، حتی زمانی که در یک رابطه عاطفی یا شغلی احساس ناراحتی یا بی‌عدالتی می‌کند، باز هم سکوت کند و نظرات خود را بیان نکند.
۱۰- طرحواره جلب توجه
این افراد برای کسب تأیید و توجه دیگران، بیش از حد به توانایی‌ها و دستاوردهای خود می‌بالند. مثلاً فردی که به طور مداوم داستان‌های موفقیت‌آمیز خود را تعریف می‌کند یا به دنبال جلب توجه دیگران از طریق رفتارهای چشمگیر باشد. این افراد اغلب احساس میکنند اگر موردتوجه قرار نگیرند، ارزشی ندارند.
۱۱- طرحواره وابستگی
افراد با تله وابستگی اغلب در انجام ساده‌ترین کارهای روزمره و مراقبت از خود با مشکل مواجه می‌شوند. مثلاً ممکن است نتوانند به تنهایی تصمیم بگیرند، امور مالی خود را مدیریت کنند یا حتی کارهای خانه را انجام دهند. این وابستگی به دیگران باعث می‌شود که در بسیاری از جنبه‌های زندگی‌شان احساس ناتوانی کنند.
۱۲- طرحواره بازداری هیجانی
این افراد به‌شدت از ابراز احساسات خود هراس دارند و فکر میکنند که اگر هیجاناتشان را رها کنند، کنترل بر آن‌ها ندارند. مثلاً فردی که در این تله گرفتار است، ممکن است از ابراز خشم خود بترسد و آن را به طور کامل سرکوب کند، تا جایی که در نهایت به شکل انفجار ناگهانی و غیرقابل‌کنترل بروز کند.
۱۳- طرحواره خودکنترلی ناکافی
این افراد اغلب در کنترل احساسات و هیجانات خود ناتوان هستند و به اهداف شخصی خود نمی‌رسند. مثلاً فردی که در این تله گرفتار است به‌جای تمرکز بر کارهای مهم، زمان زیادی را صرف فعالیت‌های لذت‌جویانه و آنی می‌کند و در نتیجه به اهداف بلندمدت خود نمی‌رسد.
۱۴- طرحواره آسیب‌پذیری در برابر بیماری
این افراد به‌شدت از بیمار شدن یا رخ دادن اتفاقات ناگوار می‌ترسند. این ترس می‌تواند در قالب نگرانی بیش از حد درباره سلامتی جسمانی، ترس از بیماری‌های روانی یا ترس از بلایای طبیعی بروز کند. احتمالاً فردی با این طرحواره، به طور مداوم نگران ابتلا به بیماری‌های خطرناک باشد و حتی علائم جزئی را به بیماری‌های جدی ربط دهد.
۱۵- طرحواره خود توسعه‌نیافته
این افراد به‌شدت به دیگران وابسته هستند و برای حفظ این وابستگی، از استقلال و هویت فردی خود می‌گذرند. اگر بخواهیم به طور ملموس بگوییم که این مدل طرحواره چیست، فردی را در نظر بگیرید که برای حفظ رابطه با همسرش، از علایق شخصی خود دست بکشد.
۱۶- طرحواره تنبیه
این افراد حتی برای اشتباهات کوچک خود را شایسته مجازات می‌دانند. آن‌ها اغلب عصبانی و بی‌صبر هستند و به سرعت از کوره در می‌روند. مثلاً اگر کسی یک فنجان چای را زمین بیندازد، ممکن است ساعت‌ها خود را سرزنش کند و احساس گناه شدیدی داشته باشد.
۱۷- طرحواره استانداردهای سطح بالا
این افراد همیشه در تلاش هستند تا به استانداردهای بسیار بالایی که برای خود تعیین کرده‌اند، برسند. این تلاش بی‌وقفه و ترس از قضاوت شدن، باعث می‌شود که آن‌ها در انجام کارها کند شوند و فشار روانی زیادی را تجربه کنند. مثلاً برای نوشتن ایمیلی ساده ساعت‌ها وقت می‌گذارد و از ارسال آن هراس دارد، زیرا نگران است که ایمیل او به اندازه کافی خوب نباشد.
۱۸- طرحواره بدبینی
افرادی با طرحواره بدبینی، همیشه به دنبال جنبه‌های منفی هر اتفاقی هستند. آن‌ها از فرصت‌های جدید می‌ترسند و به‌جای دیدن پتانسیل‌های مثبت، بر خطرات تمرکز میکنند. مثلاً اگر پیشنهادی برای شروع رابطه عاطفی جدید به آن‌ها داده شود، به‌جای فکر کردن به خوشبختی و تجربه ارتباطی سالم، بیشتر نگران این هستند که این رابطه به جدایی ختم شود.
روشهای درمان طرحواره چیست؟
اما بهترین روش درمان طرحواره چیست؟ بهترین راه برای بهبود وضعیت مراجعه به طرحواره‌درمانگر است. طرحواره‌درمانی با ترکیب روشهای مختلف درمانی مانند CBT و گشتالت‌درمانی، به شما کمک می‌کند تا ریشه‌های طرحوارههای ناسازگار خود را شناسایی کنید و روشهای جدیدی برای مقابله با آن‌ها بیاموزید. این درمان با تمرکز بر تجربیات دوران کودکی و برآورده کردن نیازهای برآورده نشده، به شما کمک می‌کند تا الگوهای فکری و رفتاری ناسالم خود را تغییر دهید و زندگی سالم‌تری داشته باشید. درمانگران ما در کلینیک حس میتوانند به شما در شناخت و درمان طرحوارهها کمک کنند. برای ارتباط با ما در واتساپ به شماره ۰۹۰۲۲۶۷۰۶۲۲ پیام ارسال کنید.
کلام آخر
در این مقاله درباره این‌که طرحواره چیست صحبت کردیم. این مبحث به‌قدری گستره است که همه مطالب در یک مقاله گنجانده نمی‌شود. بااین‌حال سعی کردیم به شکلی مختصر و مفید به انواع طرحوارهها و تأثیرات آن‌ها بر زندگی روزمره بپردازیم. درک عمیق‌تر طرحوارهها می‌تواند به ما کمک کند تا رفتارها و واکنش‌های خود را بهتر بشناسیم و با اصلاح طرحوارههای ناسازگار، کیفیت زندگی خود را بهبود بخشیم.
اگر علاقه‌مند به آشنایی بیشتر با این موضوع هستید یا سؤالی در این زمینه دارید، خوشحال می‌شویم دیدگاه‌ها و تجربیات شما را بشنویم. متخصصان و طرحواره‌درمانگران مرکز حس در کنار شما هستند تا با ارائه خدمات تخصصی به بازشدن گره‌های روانی شما و پیشرفتتان در زندگی کمک کنند.
سوالات متداول
- انواع سبکهای مقابلهای در طرحواره چیست؟
اجتناب، تسلیم، افراطی سبکهای مقابلهای در طرحواره هستند. - روش تغییر طرحواره چیست؟
بعضی طرحواره خودبهخود با مواجهه با تجربیات جدید تغییر میکنند اما طرحوارههای ناسازگارتر نیاز به مداخله درمانی دارند تا با روشهایی مانند طرحواره درمانی تغییر کنند. - ویژگیهای طرحواره چیست؟
طرحوارهها الگوهای فکری و رفتاری هستند که بر اساس تجربیات شکل میگیرند، پویا و قابلتغییر هستند و میتوانند با هم همپوشانی داشته باشند. این الگوها بر اساس برداشتهای فردی شکل میگیرند و ممکن است با واقعیت منطبق نباشند.